Ogród Saski w XVIII wieku - Wiek Królewski
--> Ogród Saski w XIX w. --> spis obiektów --> plany Ogrodu
Ogród Saski jako część Osi Barokowej
Znany nam dzisiaj Ogród Saski jest tylko częścią wielkiej, choć obecnie zatartej już, osi urbanistycznej przecinającej całe centrum miasta, ze wschodu na zachód.
Oś została założona przez króla Augusta II z dynastii Wettinów, książąt saskich. Śmiałe plany tego ogromnego, jak na późnobarokową Warszawę, założenia pałacowo-urbanistycznego lokują Oś Saską wśród szczytnej rodziny podobnych europejskich przedsięwzięć takich jak Wersal, ogrody - zwierzyńce w Wiedniu, Rzymie czy Dreźnie.
Barokowe kompozycje urbanistyczne budowano w taki sposób, aby dać długie, olśniewające widoki. Schemat kompozycyjny Osi Saskiej przypomina dwa odwrócone wachlarze, z których jeden zachował się w kształcie Ogrodu Saskiego. Północną granicą drugiego jest ulica Elektoralna. Miejscem styku wachlarzy był plac Żelaznej Bramy.
Centralną część założenia stanowiła oś z rozlokowanymi na jej biegu różnymi obiektami architektonicznymi. Zaczynała się wjazdem przy Krakowskim Przedmieściu przez bramę z fosą. Następnie biegła przez Plac Saski, za którym stał wyeksponowany pałac, za nim zaś znajdował się ogród, którego dominantą była ażurowa altana - Wielki Salon. Ogród kończyła Żelazna Brama i rozpościerający się za nią plac. Stamtąd oś biegła prosta drogą zmierzającą na Wolę - jest to dziś ulica Chłodna. Po bokach tego traktu rozmieszczono budynki koszar wojskowych - obecnie w tym miejscu stoją Hale Mirowskie. Ulokowane za Ogrodem koszary zapewniały bezpieczeństwo królowi, tak samo jak bastionowy mur, którym otoczono rezydencję.
Przybysz wjeżdżający do Warszawy od zachodu tą właśnie drogą, mógł podziwiać spektakularny widok. Przed nim ciągnęła się prosta, długa droga, a rytmicznie rozmieszczone po bokach koszary koncentrowały wzrok na odległym celu. Był nim widoczny z daleka, okolony zielenią ogrodu i przesłonięty ażurowymi altanami pałac - królewska rezydencja.
Założenie Osi Barokowej była pierwszą, podjętą na tę skalę, ingerencją w żywiołowy i samorzutny rozwój miasta. Wytyczała ona szlak komunikacyjny wschód-zachód, ale także północ-południe. Miejscami zbierającymi drogi miał być plac za Żelazną Bramą, oraz odcinek Krakowskiego Przedmieścia łączący Królewską z przedłużeniem traktu Wierzbowa - Bielańska.
Budowę osi podjęto w roku 1713. Król August II musiał wykupić działki zajęte przez luźno rozrzucone w tej okolicy dwory szlacheckie. Najważniejszym z nich był pałac Jana Andrzeja Morsztyna, którego ułożenie stało się zaczątkiem całej osi. Działki zakończono skupywać w 1726 roku. Twórcami założenia byli architekci warszawskiej filii Drezdeńskiego Naczelnego Krajowego Urzędu Budowlanego: Mateusz Daniel Pöppelman, Jan Krzysztof Naumann oraz Joachim Daniel Jauch. Z pewnością jednak musieli oni konsultować swoje projekty z królem Augustem II i wysłuchiwać jego sugestii.
Ogólna koncepcja Osi Saskiej obejmująca obszar od Pałacu Saskiego do obecnego kościoła św. Boromeusza przy Chłodnej  |
źródło: "Ogród Saski" |
Założenie pałacowo-ogrodowe
Założenie pałacowo-ogrodowe stanowiło część główną osi i zostało skomponowane według obowiązującej wówczas zasady "entre cour et jardin". Oznaczało to, że pałac miał znajdować się "między dziedzińcem a ogrodem" i stanowić z nimi jedność. Dziedziniec, otoczony oficynami, nie był niczym innym jak przedsionkiem pałacu, zaś rolą ogrodu było rozszerzenie i kontynuacja salonów. Układ ogrodu powtarzał bowiem rozplanowanie pałacu.
Wprost z wnętrza wychodziło się w świat "parterów haftowych" - specjalnie ułożonych i przystrzyżonych na wzór haftu niskich żywopłotów na tle jasnego piasku, bądź żwiru. Krańce tej przestrzeni otoczone były boskietami, czyli ścianą wyższej zieleni, żywopłotów, bądź drzew. Powstawało w ten sposób wnętrze, zamknięta przestrzeń, zwana salonem, rozlokowane na osi pałacu. Granice salonu ogrodowego kryły wiele niespodzianek. W boskietach urządzano nisze na rzeźby i ławki. Wystrzyżone przejścia prowadziły do pomniejszych wnętrz zwanych gabinetami, bądź amfiteatrami, jeśli zamykano je półkoliście. Budowano tam różne budowle, takie jak altankę zwaną Małym Salonem w ogródku królowej, strzelnica, czy domki do gry w karty. Mogły tam też znajdować się labirynty oraz ozdobne sady owocowe i ogródki warzywne. Przestrzeń typowych ogrodów w stylu francuskim wzbogacało także wykorzystanie wody do wypełniania basenów, kanałów, fontann i kaskad. W naszym ogrodzie nie starczyło na nie czasu i pieniędzy.
Specjalnie eksponowano budowle o większych rozmiarach. Do stojącego na Osi Barokowej Wielkiego Salonu zbiegały się wszystkie alejki po jego zachodniej stronie, tworząc układ wachlarza. Od ulicy Królewskiej ustawiono teatr dworski - Operalnię, dla której Ogród był idealnym otoczeniem, zapewniającym ciszę, świeże powietrze i możliwość spaceru. Niedaleko Operalni umieszczono Ujeżdżalnię Saską, umożliwiającą ćwiczenie jazdy konnej. Dość przypadkowo ulokowany Dom Turecki, czyli dawny dwór Bokuma, został wykorzystany jako większa altana, później oranżeria.
Ogród wypełniał się życiem zwłaszcza podczas "fetes galantes", czyli zabaw dworskich, podczas których ściśle przestrzegano etykiety. Na czas takich zabaw ogród wzbogacał się o szereg tymczasowych budowli, przystrajano go kwiatami, a wieczorem obowiązkowo odbywał się pokaz sztucznych ogni, czyli iluminacje.
Ogród otwarto dla celów publicznych 27 maja 1727 roku. Prowadziły doń tylko dwa wejścia: przez sień pałacu i Żelazną Bramę. Nie wszyscy mieli tam także wstęp, ten zarezerwowano dla lepszego towarzystwa. Król i królowa mieli swoje prywatne, wydzielone części ogrodu, po obu stronach głównej alei, sąsiadująco do pałacu.
Jeszcze za życia króla, przed 1763 (być może już w 1727) w ogrodzie została otwarta cukiernia Alberta Jerzego Lessla. Początkowo mieściła się w drewnianej altanie - na początku XIX wieku została przeniesiona do rotundy przy kamienicy własnej Lesslów przy Królewskiej.
 |
po 1763 źródło: "Ogród Saski" |