Kolejne etapy zabudowy terenu Cytadeli:
1771 źródło: "Atlas Historyczny Warszawy" |
Widoczne pierwsze siedem pawilonów regimentu Gwardii Pieszej Koronnej (późniejsze numery III-IX) oraz dworki oficerskie wokół placu Gwardii. Nieco bardziej na południe parcela kościoła pw. Św. Krzyża w Polu, na wschód od niej rozległy park i pijarski pałac letni "Joli Bord".
1796 źródło: "Atlas Historyczny Warszawy" | 1809 źródło: "Atlas Historyczny Warszawy" |
Lewy plan: widoczne wzniesione już Pawilony I i II, kościół Gwardiacki, a dalej na południowy wschód - budynek młyna. Na zachód od koszar Gwardii ciąg willi z ogrodami i stawami wzdłuż rzeki Drny.
Prawy plan: widoczny dokładnie zarys pałacu dowódcy regimentu przy ul. Gwardii oraz powstająca zabudowa wzdłuż wytyczonych ulic dzielnicy Fawory.
1822 źródło: "Atlas Historyczny Warszawy" | 1829 źródło: "Atlas Historyczny Warszawy" |
Plan lewy: Pawilony III-VIII po połączeniu w trzy budynki, na planie zaznaczony także nowy budynek konwiktu pijarów i kaplica pw. Św. Ducha.
Plan prawy: X Pawilon w swej pierwotnej postaci (otwarty w kierunku zachodnim) , rozbudowane pawilony I i II oraz wielkigmach koszarowy, powstały przez połączenie pawilonów III-IX. Ponadto na planie widoczny stan zabudowy całej dzielnicy Fawory na kilka lat przed jej unicestwieniem.
1856 źródło: "Atlas Historyczny Warszawy" |
Cytadela po wzniesieniu fortów (zaznaczone na mapie ze względów cenzuralnych jedynie jako okrągły obszar) i wyburzeniu praktycznie całej zabudowy Faworów.
Kolejno od północy widać: prochownię główną, prochownię w IV bastionie, pawilony I-X i obelisk na placu, poniżej Pawilonu I - arsenał, naprzeciw niego, przy dawnej ul. Gwardii, pałac Hiża, za nim stajnie, poniżej cerkiew pw. Św. Aleksandra Newskiego. Dalej na południe relikty Faworów: konwikt pijarów, pałac Dehna i kamienica przy dawnej ul. Fawory.
1921 |
Plan z okresu międzywojennego, na którym najbardziej interesującym elementem są budynki (w tym forty) na esplanadzie Cytadeli, wkrótce zniesione w związku z regulacją nowego Żoliborza. Widoczny także kształt pawilonów III-IX po wyburzeniu skrzydeł wewnętrznych i wystawieniu aresztu.
Plan nie do końca wiernie oddaje ustawienie budynków - jak np. Głównej Prochowni stojącej faktycznie prostopadle do podwalni. Z nieznanych nam przyczyn, na planie nie zaznaczono prochowni przy Bramie Bielańskiej oraz akweduktu na wysokości bastionu II.
1939 źródło: "Warszawa Przedwojenna" plan z 1939; Wydawnictwo PiTR Kartografia 2004 |
Na planie tzw. "magistrackim" widoczne są liczne niekonsekwencje w zaznaczaniu budynków - na pokazanym fragmencie z Cytadelą nie istniała już Główna Prochownia, stajnia wzdłuż zachodniej pierzei placu Gwardii ani działobitnia rawelinu przed Bramą Powązkowską a połączenie alei Wojska Polskiego z terenem Cytadeli było dopiero na etapie projektów.
Na obszarze eplanady Cytadeli widoczne wytyczone w okresie międzywojennym nowe ulice.
Cytadela w listopadzie 1944:
listopad 1944 źródło: Zbiory Muzeum Powstania Warszawskiego |
Większość budynków wewnątrz Cytadeli już nie istnieje - mury spalonych we wrześniu 1939 zabudowań zostały rozebrane w latach 1940-43.
Na obszarze dawnego placu Gwardii wzniesione przez Niemców budynki magazynowo-garażowe.