Zaginione ulice Starej Ochoty

     Z okazji narodzin nowej strony o Warszawie, a w zasadzie o jej jednej części – Starej Ochocie (www.staraochota.pl), postanowiliśmy zrobić prezent jej twórcom. Zabawiliśmy się mianowicie w "archeologów kartograficzno-hipotecznych" poszukujących zaginionych ulic Starej Ochoty, a co "odkopaliśmy" poniżej prezentujemy.

     Obiektem naszych poszukiwań "archeologicznych" był plan Warszawy w skali 1:2500 z lat 1938-? (1), który ma tę zaletę, że pokazuje nie tylko układ ulic i kształt budynków, ale również obszar i numery hipoteczne działek. Jako materiały pomocnicze posłużyły nam reprinty planów Warszawy z lat 1838 – 1935. (2)

     Zacznijmy więc nasze poszukiwanie od północnej części planu (prawy dolny róg). Pierwszą zaginioną ulicę nietrudno znaleźć. To pozostałość po dawnej ulicy Przedokopowej, która biegła wzdłuż tzw. Okopów Lubomirskiego od rogatek Mokotowskich aż do Powązek. W roku 1825 okopy na odcinku południowym przesunięto z ulicy Koszykowej do tzw. Drogi Królewskiej (ul. Nowowiejska). Od ulicy Nowowiejskiej okopy (a i ulica Przedokopowa) biegły "na skos" na spotkanie z rogatkami Jerozolimskimi usytuowanymi na dzisiejszym placu Zawiszy. (patrz rys. 4) Gdy w roku 1875 okopy splantowano a później pomiędzy ul. Koszykową i Nowowiejską wybudowano Filtry znaczna część "skośnej" Przedokopowej znalazła się w obrębie Filtrów; pozostał jedynie niewielki odcinek pomiędzy ul. Koszykową a rogatkami. I właśnie ten odcinek to owe, istniejące do dziś, "zakrzywienie" ulicy Raszyńskiej (mimo znacznego jej poszerzenia) w okolicy placu Zawiszy. 

     Aleja Jerozolimska (tak brzmiała pierwotna nazwa tej ulicy) kończyła się na zachodniej stronie miasta na rogatkach Jerozolimskich. Ustawienie rogatek prostopadle do jej biegu sugerowało, że w przyszłości zostanie przedłużona poza obszar okopów. Również budowa linii kolei warszawsko-wiedeńskiej i późniejszego dworca towarowego równolegle do al. Jerozolimskiej, narzucało niejako ten kierunek rozwoju ulicy i tego obszaru miasta w kierunku zachodnim. Tak się jednak nie stało. Na przeszkodzie stanęła ... cegielnia i gigantyczna glinianka jaka powstała pomiędzy rogatkami, torami oraz dzisiejszą ul. Spiską i Grójecką. Porównanie wyglądu tego kawałka na mapach pozwala zobaczyć jak coraz większy obszar zamieniał się w wielki dół a później gliniankę. 

     To, że taki kierunek alei był przewidywany przekonuje również ustawienie działek hipotecznych. Co więcej, numery działek (z roku 1865) i ich ustawienie w okolicach ulic Raszyńska i Tarczyńska pokazuje, że przewidywano również przedłużenie ul. Nowogrodzkiej.

     Ślady takiej koncepcji widać na niektórych planach z lat 60 XIX wieku. Wygląda więc na to, że planowany rozwój miasta w kierunku zachodnim miał odzwierciedlać układ istniejący po drugiej stronie okopów. Do koncepcji tej powrócono dopiero po zasypaniu glinianek czyli w latach 20 XX wieku. Na naszym planie przekonuje o tym przebieg ulicy Oświęcimskiej, widocznej na innych planach z lat 1935-39 jako biegnącej od Grójeckiej do Kaliskiej. Przedłużeniem alei Jerozolimskiej miała być ulica Edwarda Szpeka. Obecnie obie te planowane ulice wchłonęły nowe aleje Jerozolimskie, biegnące jednak trochę na skos w stosunku do przedwojennych planów. 

     Zanim popatrzymy na dalsze fragmenty naszego planu, mała dygresja. Kierunki rozwoju miasta wyznaczają ukształtowane historycznie przebiegi głównych dróg. W przypadku Ochoty jest to ul. Grójecka, wcześniejsza droga, trakt, szosa, aleja Krakowska, jak ją wcześniej nazywano oraz inne równoległe lub krzyżujące się z nią drogi i trakty, a obecne ulice Szczęślewicka, Kaliska i Niemcewicza. Po splantowaniu w roku 1875 okopów i przyłączeniu do miasta terenów ograniczonych obecną ulicą Kaliską i Wawelską oraz podjęciu decyzji o lokalizacji Stacji Filtrów, rozpoczęła się planowa zabudowa tego fragmentu Ochoty. Niestety większość obszaru była zajęta przez cegielnie i pokryta gliniankami dlatego też na "pierwszy ogień" poszedł pozbawiony tych utrudnień teren pomiędzy Grójecką, Drogą Królewską (Niemcewicza) i wspomnianą powyżej Przedokopową. Ze względu na planowaną Stację Filtrów ograniczono obszar parcelacji od wschodu do nowo wytyczonej ulicy Raszyńskiej. 

    Nieobjęcie parcelacją narożnika Raszyńska – Niemcewicza wynikało z faktu, że obszar ten był „zajęty” przez cegielnię i gliniankę. Mimo, że planową zabudową objęto tak niewielki fragment przyłączonego do miasta terenu, nie znaczy, że nie przewidywano dalszej rozbudowy. Zarówno późniejsze plany miasta, jak i nasz plan pokazują, że już wtedy powstała koncepcja urbanistyczna dalszej zabudowy, której punktem centralnych było skrzyżowanie Niemcewicza, Spiskiej i Grójeckiej. Ścięty narożnik Raszyńska – Niemcewicza wyznaczał przebieg nowej ulicy, która biegła aż na drugą stronę Grójeckiej do przecięcia z Kaliską. 
 

     Widać to zarówno na planie z roku 1896 jak i z roku 1915. Niestety nie wiemy jaką nazwę miała ta nowo wytyczona ulica (nazwijmy ją więc NN), ale za to możemy jej przebieg znaleźć również na naszym planie z roku 1938!

     Warto zwrócić uwagę, że działka w miejscu, gdzie Spiska i owa ulica NN miały się spotykać z Grójecką, ma kształt klina i wydaje się, że w momencie powstawania tej koncepcji miała być przeznaczona pod kościół. Kształt jednej z działek na północno-wschodnim rogu Grójecka – Niemcewicza może sugerować, że zbieg ulic, o których mówimy, miał tworzyć po stronie wschodniej półkolisty plac. Osią wschód-zachód tego układu miała być ulica Niemcewicza przechodząca wzdłuż południowej granicy filtrów w Nowowiejską. Nie można stwierdzić, czy przewidywano przedłużenie Spiskiej na wschodnią stronę Grójeckiej w celu stworzenia w tym miejscu gwiaździstego zbiegu ulic. 

     Można jednak domniemywać jak miały się układać ulice na dalszym obszarze w kierunku południowym. Świadczą o tym pozostałości działek w pobliżu dzisiejszego pl. Narutowicza. Równoległą ulicą do naszej NN miała być Barska oraz prawdopodobnie następna równoległa do niej, zaczynająca swój bieg w pobliżu przecięcia Kaliskiej z Grójecką. Nie jest wykluczone, że planowana Wawelska miała być również równoległa do nich. Ulice te tworzyłyby sieć równoległych przecznic przeciętych ulicami Grójecką, Tarczyńską i Asnyka biegnących również równolegle do siebie. W wyniku takiego podziału powstałby szereg kwartałów o kształcie rombów lub innych czworoboków. Taki projekt zabudowania tego obszaru jest widoczny nadal na naszym planie. Prawdopodobnie koncepcja ta powstała w latach 80 XIX wieku i część jej zaczęto realizować, o czym świadczą m.in. kształt działek przy Asnyka i Barskiej oraz istniejący przebieg tych ulic. Podstawową przeszkodą w szybkiej realizacji tego założenia były przede wszystkim glinianki, które sukcesywnie zasypywano zużytym piaskiem dostarczanym przez filtry. 

     Koncepcja ta została poważnie zagrożona w momencie powiększenia obszaru filtrów i odcięcia ulicy Nowowiejskiej od jej zachodniego odcinka (Niemcewicza), co w naturalny sposób implikowało powstanie późniejszej ulicy Filtrowej jako głównej osi komunikacyjnej wschód-zachód oraz przesunięcie punktu centralnego nowego założenia urbanistycznego w kierunku południowym. Ślady tej zmodyfikowanej koncepcji są również widoczne na naszym planie.

     Założono mianowicie powstanie nowej ulicy (nazwijmy ją Słupecka). Ulica ta miała tworzyć główny ciąg łączący Kaliską z Filtrową. Kaliska, nowa Słupecka i ulica Barska tworzyły trójkąt. I właśnie dokładnie w ten trójkąt wbudowany został powstający kościół. Dlatego usytuowany jest on skośnie do ulicy Grójeckiej a jego oś nie jest równoległa do biegu ulicy Filtrowej lecz przebiega wzdłuż siecznej kąta tworzonego przez projektowany przebieg Barskiej i nowej ulicy. Zbyt powolna zabudowa, a następnie wybuch I wojny światowej powstrzymał ostatecznie wykonanie tego założenia. 

     W dwudziestoleciu międzywojennym zmieniono całkowicie koncepcje zabudowy tego fragmentu Ochoty i ostatecznie ukształtował się on w sposób jaki pozostał do dziś, z koncepcją półkolistego placu Narutowicza na osi ulicy Uniwersyteckiej i z nowym wytyczeniem ulic Słupeckiej i Filtrowej oraz rezygnacją z ulicy biegnącej na skos od Niemcewicza do Kaliskiej. Ślad tej pierwotnej koncepcji jednak pozostał i jest widoczny w przebiegu ulic Barskiej i Asnyka oraz "dziwnym" ułożeniu kościoła.

    Planowany układ ulic jest również widczny na zdjęciu lotniczym (1), pochodzącym prawdopodobnie z roku 1929. Na powiększeniach fragmentów tego zdjęcia zaznaczyliśmy widoczny jeszcze przebieg ulicy NN od Kaliskiej do Grójeckiej oraz ulice Niemcewicza i Spiską (rys. 8), a także budynki wzdłuż planowanego pierwotnie przebiegu ulicy Słupeckiej (rys. 9).