Uniwersytecka róg Rakowieckiej?

"Archeologia kartograficzna" – część III

Współczesny warszawiak na takie pytanie puknie się w czoło i odpowie: „Panie gdzie Uniwersytecka a gdzie Rakowiecka!”. Ale dla jego dziadka (a dla starszych warszawiaków nawet ojca) nie było to głupie pytanie! Bo takie skrzyżowanie miało faktycznie powstać. Ba, nawet zabudowano jeden z jego narożników!

Uniwersytecka narodziła się w głowach planistów gdzieś na początku lat dwudziestych XX wieku, gdy przymierzali się do koncepcji zabudowy dawnych przedmieść. Powstała w planach jako ulica, a w zasadzie szeroka arteria, mająca połączyć nowo zabudowującą się „starą Ochotę” ze „starym Mokotowem”. Miała zaczynać swój bieg przy ul. Grójeckiej, przeciąć Pole Mokotowskie i osiągnąć ul. Madalińskiego. Jej nazwa nie była przypadkowa, ulica miała bowiem przebiegać przez tereny, z których ponad 50 hektarów przeznaczono na budynki uczelni i instytucji naukowych. 

Gdy w 1923 ostatecznie zatwierdzono półkolistą koncepcję późniejszego pl. Narutowicza i lokalizację kolonii akademickiej im. Bolesława Chrobrego, Uniwersytecka stała się główną arterią tego założenia. Jej szerokość świadczyła dobitnie o przyszłym charakterze ulicy: głównego łącznika dwóch dzielnic.

W ciągu kilku lat początkowy odcinek Uniwersyteckiej do ul. Wawelskiej został ostatecznie ukształtowany. Pawilon domu akademickiego, domy narożne Mochnackiego, Mianowskiego i Wawelskiej nadały kształt ochockiej części ulicy w formie jaka przetrwała do dziś.

Około 1925 roku rozpoczęła się również zabudowa mokotowskiego „przyczółka” Uniwersyteckiej. Na tytułowym rogu Uniwersytecka – Rakowiecka rozpoczęto budowę budynku Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Jego zachodnia elewacja została zaprojektowana wzdłuż planowanego przebiegu Uniwersyteckiej i dlatego tworzyła z elewacją południową (od ul. Rakowieckiej) kąt rozwarty. Powstało również kilka innych budynków wzdłuż planowanej ulicy.

Na przeszkodzie połączenia tych dwóch odcinków ulicy ciągle stało... lotnisko na Polu Mokotowskim. Co prawda w 1927 rozpoczęła się budowa nowego lotniska na Okęciu; recesja spowodowała jednak, że zostało ono oddane do użytku dopiero w roku 1934. Nie znaczyło to wszakże rozpoczęcia natychmiastowej zabudowy Pola Mokotowskiego zgodnie z zatwierdzoną w 1927 roku koncepcją. Uruchomienie nowego lotniska przełożyło się na wzmożony ruch w al. Krakowskiej i konieczność budowy nowego połączenia Śródmieścia z Okęciem. I tak zamiast kontynuowania prac przy Uniwersyteckiej rozpoczęto budowę alei, nazwanej później aleją Żwirki i Wigury.

Uniwersyteckiej „udało” się jednak przekroczyć Wawelską, co widać na fotoplanie z 1935 roku po przebiegu płotu wokół budynków klubu sportowego Warszawianka i stadionu Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów. Można również zauważyć zapoczątkowane prace ziemne przy nowej ulicy.

Prace te nie posuwały się jednak zbyt pospiesznie skoro jeszcze w roku 1938, gdy powstała nowa koncepcja zabudowy Pola Mokotowskiego – dzielnicy Marszałka Józefa Piłsudskiego, ze 100 metrowej szerokości aleją jego imienia - Uniwersytecka ciągle była ulicą „planowaną”, lecz... o innym przebiegu! Stało się tak, gdyż planowany skośny przebieg Uniwersyteckiej na odcinku Rakowiecka – Madalińskiego był niezgodny z układem parcelacyjnym i musiał ostatecznie ustąpić układowi prostopadłych ulic. Dlatego też „dociągnięcie” Uniwersyteckiej do Rakowieckiej straciło sens i w nowych planach Uniwersytecka miała spotkać się z ul. Wołoską, co widać na planie dołączonym do przewodnika po wystawie „Warszawa wczoraj, dziś i jutro” z roku 1938 (6).

Planowano również zmianą jej nazwy na odcinku biegnącym przez Pole Mokotowskie na Aleję Legionów co widać na planie "Warszawa Przedwojenna" firmy Pitr Kartografia wydanym w Warszawie w 2006 roku (8). 

II wojna światowa ostatecznie zniweczyła nadzieje Uniwersyteckiej na wielkomiejską arterię Ochota - Mokotów. Po wojnie na terenie planowanego jej przebiegu powstał najpierw obóz jeniecki dla Niemców, a następnie obiekty klubu sportowego „Skra”. W sławnym Planie 6-letnim Bieruta z roku 1949 nie ma już ani dzielnicy Marszałka Piłsudskiego na Polu Mokotowskim ani tym bardziej „mokotowskiego” odcinka Uniwersyteckiej.

„Ochocka” Uniwersytecka została się więc ostatecznie lokalną, osiedlową ulicą. W połowie lat 60 XX w. „odcięto” ją nawet od ulicy Wawelskiej co praktycznie spowodowało, że stała się w swym końcowym odcinku wręcz osiedlowym parkingiem. 

To, że Uniwersyteckiej „nie udało się” przebić przez Pole Mokotowskie cieszy na pewno jej obecnych mieszkańców. Wszak zamiast pędzących dwupasmową arterią samochodów mają cichą, spokojną ulicę z przepięknymi, starymi lipami...

Ślad po „mokotowskiej” Uniwersyteckiej pozostał do dziś, co obrazuje powyższe zdjęcie satelitarne okolicy, gdzie miała się ona spotkać z ul. Rakowiecką. Poza kształtem zachodniego skrzydła budynku SGGW wyraźnie widać budynek Kielecka 46 usytuowany również równolegle względem planowanego przebiegu Uniwersyteckiej.

Warto zwrócić uwagę jak ciekawie wykorzystano skośne ustawienie budynku Kielecka 46 przy dalszej zabudowie ulicy. Budynki 44 i 42 dobudowano tak, że utworzyły one od strony ulicy, wraz z budynkiem 46, podwórze (skwer) w formie regularnego trapezu.

Opowiadał: Krzysztof Jaszczyński, kustosz www.muzeum.warszawa1939.pl
Podpowiadał: Ryszard Mączewski, www.warszawa1939.pl
... czerwiec 2006.

Bibliografia:

1. "Warszawa - Ku upamiętnieniu dziesięciu lat samorządu stolicy w niepodległej Polsce 1918-1928", Magistrat Miasta Stołecznego Warszawy, Warszawa 1929.
2. "Warszawa - stolica Polski", Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy, Warszawa 1949.
3. Foto-plan ze zbiorów Archiwum Państwowego miasta stołecznego Warszawy.
4. Plan Warszawy, Wydawnictwo HAWU, Warszawa po 1933.
5. Plan Warszawy z: "Warszawa - Przewodnik Krajoznawczy", Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Warszawa 1938.
6. Plan z: "Przewodnik po wystawie - Warszawa Wczoraj, Dziś, Jutro", Warszawa 1938
7. Zdjęcie satelitarne z Google Earth.
8. Plan "Warszawa Przedwojenna", Pitr Kartografia, Warszawa 2006.
9. Andrzej Sołtan, "Warszawa wczoraj", Wydawnictwo "Wokół Nas", Gliwice 1998.