"Archeologia kartograficzna" – część II
Jest taki plac w Warszawie, którego w ogóle nie widać w terenie. Mam tu na myśli plac Grunwaldzki. Obecnie to w zasadzie jedynie skrzyżowanie ul. Popiełuszki z al. Wojska Polskiego i Broniewskiego. W planach miało to jednak wyglądać zupełnie inaczej.
Ale zacznijmy od początku.
Do muzeum www.muzeum.warszawa1939.pl (eksponat 315) dodaliśmy ostatnio album ze zdjęciami p. Baranowskiego. Wśród nich znajduje się zdjęcie przestawiające dymy z płonącego Getta:
Początkowo nie wiedzieliśmy z którego miejsca w Warszawie zostało ono zrobione. Identyfikacja nie sprawiła jednak żadnego kłopotu jednemu z twórców strony Żoliborz-Bielany http://www.zoliborz-bielany.pl/ , który poinformował nas, że widoczny na pierwszym planie placyk to plac Henkla widziany z kamienicy przy ulicy Krasińskiego.
W uzupełnieniu dostaliśmy zdjęcie z okresu powstawania tej części Żoliborza:
Widoczna jest na nim przedwojenna zabudowa wokół pl. Henkla, budujący się klasztor ss Zmartwychwstanek na rogu ulicy Krasińskiego i ulicy Stołecznej (ob. Popiełuszki), oraz na drugim planie dwa budynki, które stały się pretekstem do powstania tego tekstu.
Po powiększeniu prezentują się one następująco:
I tu się zaczyna historia, którą chcemy opowiedzieć.
W 1916 roku do Warszawy zostały przyłączone nowe tereny, w dużej mierze zupełnie niezabudowane. Dało to urbanistom duże możliwości do projektowania nowych dzielnic mieszkaniowych m.in. na Żoliborzu i Bielanach.
Popularnością cieszyła się koncepcja półkolistych, bądź okrągłych placów, z promieniście rozchodzącymi się ulicami. Takimi placami jest plac Wilsona, plac Inwalidów, plac Słoneczny, promienista zabudowa odchodząca od ulicy Promyka.
Takimi placami miały być również plac Jedności i plac Grunwaldzki – oba półkoliste, z promieniście rozchodzącymi się ulicami.
Plac Jedności zaplanowany został w miejscu, gdzie obecnie znajduje się „serek Bielański” i dworzec PKS Marymont. Sam plac obecnie nie istnieje, istnieją jednak promieniste ulice odchodzące od niego: Kasprowicza, Schroegera, Żeromskiego. Prostopadle do Marymonckiej miała być też wytyczona ulica Reymonta, jednakże chyba nigdy nie została wytyczona, a obecnie znajduje się w zupełnie innym miejscu.
Plac Grunwaldzki także miał być półkolistym placem. Został zaprojektowany w latach 1920-22 przez A. Jawornickiego i J. Jankowskiego w ramach studium regulacyjnego Cytadeli Warszawskiej. Studium przewidywało zlikwidowanie części fortyfikacji Cytadeli oraz przeprowadzenie reprezentacyjnej alei Wojska Polskiego łączącej plac Gwardii (na terenie Cytadeli) z placem Grunwaldzkim.
Plac miał się prezentować następująco:
W latach późniejszych koncepcja placu Grunwaldzkiego uległa drobnym modyfikacjom. Na planie miasta z 1935 widzimy naniesiony projekt placu i jego otoczenia:
Na fotoplanie stworzonym na podstawie zdjęć lotniczych wykonanych w listopadzie 1935 r. ten obszar wygląda następująco:
Na pierwszy rzut oka trudno dojrzeć coś więcej niż plątaninę ścieżek, jakiś dróżek, torów kolejki do Palmir oraz fragmentów ulic. Porównajmy jednak to zdjęcie lotnicze z projektem placu Grunwaldzkiego, weźmy do ręki flamaster, a po chwili otrzymamy:
Wynika z tego, że większość ulic wokół placu była już wyznaczona w terenie. I tak:
- Stołeczna – wyznaczona,
- Krasińskiego – wyznaczona,
- Burakowska – wyznaczona.
Ulice promieniście odchodzące od planowanego placu:
- Artylerii - częściowo wyznaczona (przy Krasińskiego),
- Kawalerii - wyznaczona i dobrze widoczna, przechodząca w al. Wojska Polskiego,
- Lotnictwa – wyznaczona,
- Marynarki – wyznaczona,
- Piechoty – nie jest wyznaczona.
Widoczne są również:
- granica półkolistego placu Grunwaldzkiego - wyznaczona dość wyraźnie
- łukowata Łączności - wyznaczona dość wyraźnie - a na odcinku Kawalerii - Lotnictwa zbudowana.
Jak widać, ta koncepcja urbanistyczna była dosyć poważnie wdrażana w życie, do tego stopnia, że rozpoczęto wznoszenie budynków przy nowo wytyczonych ulicach.
Wróćmy więc do zdjęcia i do budynków widocznych za klasztorem ss. Zmartwychwstanek.
Są to:
- po lewej kamienica (??) na rogu ulicy Łączności i ulicy Lotnictwa – dość dobrze widoczna na fotoplanie;
- po prawej budujący się (?) Chemiczny Instytut Badawczy, według książki telefonicznej PAST na rok 1938/39 posiadający adres Żoliborz, ul. Łączności 8. Co ciekawe, dopisek "Żoliborz" jest ważny, gdyż w tej samej książce możemy znaleźć adresy przy drugiej ulicy Łączności w Warszawie - na Boernerowie. Na fotoplanie budynek ten jest wyraźnie widoczny na wytyczonym odcinku ulicy Łączności, pomiędzy ulicą Kawalerii a ulicą Lotnictwa. Poniżej przedwojenne zdjęcie Instytutu:
Niestety przed 1939 koncepcja placu i odchodzących od niego ulic wylądowała w koszu, mimo wytyczenia sieci nowych ulic i mimo wzniesienia przy nich już kilku budynków.
Jej miejsce zajął nowy plan zagospodarowania tego obszaru:
Prawdopodobnie głównym powodem takiej zmiany było zaprojektowanie trasy N-S, która miała przebiegać przez całe miasto ulicami: Puławska, al. Niepodległości, Chałubińskiego, dalej nową ulicą, mniej więcej pokrywającą się z obecną al. Jana Pawła II i dalej na północ, jej przedłużeniem, wytyczonym równolegle do Stołecznej (ob. Popiełuszki), i przechodzącym w Marymoncką przy al. Słowiańskiej. Na powyższym planie odcinek trasy N-S w okolicy placu Grunwaldzkiego jest zaznaczony przerywaną linią.
Jak widać z poprzedniej koncepcji ocalała jedynie ulica Krasińskiego, ulica Burakowska i fragment ulicy Kawalerii. Na planie widoczne są także wzniesione już budynki przy ulicy Łączności i przy ulicy Lotnictwa, aczkolwiek same ulice nie są zaznaczone.
W drugiej połowie lat 30-tych równolegle do przyszłej ulicy zaczęto wznosić nowe budynki - widoczne są one na fotoplanie (ortofotomapie) z 1945 roku. Warto zwłaszcza zwrócić uwagę na budynek vis-a-vis Instytutu Chemii - zlokalizowany skośnie względem ulicy Łączności - za to równolegle do planowanej trasy N-S
Ulice Łączności i Lotnictwa istniały jeszcze po wojnie, co widać na planie z około 1946 roku. Na późniejszych planach miasta nie już są widoczne – zaznaczana jest jedynie ulica Kawalerii, która około 1961 r. została zastąpiona, biegnącą pod trochę innym kątem od placu, ulicą Broniewskiego. Poniżej fragment planów z 1946 r. i z 1958 r.:
Na zakończenie spójrzmy co z przedwojennej koncepcji przetrwało do czasów obecnych.
Poniżej fragment ortofotomapy Warszawy z lata 2004 r. z naniesionymi przeze mnie przedwojennymi ulicami:
Z całej koncepcji do naszych czasów dotrwała ulica Stołeczna (ob. Popiełuszki), ulica Krasińskiego, ulica Burakowska, prawie cała ulica Lotnictwa i fragment ulicy Łączności.
Ulica Lotnictwa i Łączności przestały już być "normalnymi" ulicami i zostały zdegradowane do roli wewnętrznych uliczek na terenie Instytutu Chemii Przemysłowej, którego historyczną siedzibą jest budynek przy ulicy Łączności.
Na ostatnim zdjęciu zaznaczyłem przedwojenne budynki, zagubione wśród licznych budynków Instytutu Chemii Przemysłowej, dokumentujące niezrealizowaną koncepcję zabudowy tej części Żoliborza:
W czerwonych kółkach od góry: Instytut Chemii przy ulicy Łączności, przykryta czerwonym dachem kamienica (?) na rogu ulicy Łączności i Lotnictwa, dom jednorodzinny (?) na rogu ulicy Burakowskiej i ulicy Łączności. Żółtym kółkiem zaznaczyłem budynek, odnośnie którego nie mam żadnych danych. Wprawdzie plany przedwojenne wykazują istnienie w tym miejscu jakiegoś budynku, a potwierdza to ortofotomapa z 1945 roku, ale nie wiem czy jest to obiekt przedwojeny czy też powojenny, wzniesiony na miejscu przedwojennego.
Chemiczny Instytut Badawczy obecnie:
Opowiadał (w zastępstwie Kustosza): Ryszard Mączewski
Marzec 2006
uzupełnione: Sierpień 2006
Źródła:
- plany z 1935, 1946, 1958 - http://www.trasbus.com/planywarszawy.htm
- plan 1939 – reprint wydany nakładem Ptr Kartografia w 2004
- fotoplan 1935 ze zbiorów Archiwum Państwowego m. St. Warszawy
- ortofotomapa Warszawy - http://mapa.warszawa.um.gov.pl/ortofoto/mapa_ortofoto.htm
- ortofotomapa Warszawy 1945 - http://mapa.warszawa.um.gov.pl/1945/
- historyczne zdjęcie Instytutu Chemicznego: XV-Lecie LOPP
- Heyman Ł., Nowy Żoliborz 1918-1939, Ossolineum, Wrocław 1976