Który Komisariat?

"Archeologia kartograficzna" - część IV

Jedenastego czerwca otworzyliśmy na naszej stronie nowy dział „Budki i tablice adresowe” [obecnie część działu Detal/Elementy adresowe], w którym prezentujemy zdjęcia przedwojennych oznaczeń budynków, które przetrwały zarówno wojenną pożogę jak i powojenną odbudowe. Niestety te cenne zabytki przedwojennego miasta znikają nadal! Po niektórych pozostał już tylko ślad na naszych zdjęciach. 

Jednym z istotnym oznaczeń przedwojennych domów były tzw. tablice numerowo-hipoteczne. Poza nazwą ulicy i numerem domu zawierały one informację o numerze hipotecznym domu, jego właścicielu oraz okręgu policyjnym (komisariacie), na terenie którego znajdowała się posesja. 

Wśród 35 zlokalizowanych do tej pory i sfotografowanych tablic numerowo-hipotecznych blisko jedna trzecia pochodzi z terenu dzisiejszej Ochoty. (Tablica I). 

Tablica I
Zestawienie tablic numerowo-hipotecznych z obszaru Ochoty

Część Ochoty, która przed wojną znajdowała się w granicach miasta, była podzielona pomiędzy trzy okręgi policyjne: komisariat XI („Koszyki”), komisariat XXIII („Ochota) i komisariat XIV („Mokotów”). Nie dziwi więc, że na zestawionych tablicach widzimy numery dwóch z tych trzech komisariatów. Zadziwia natomiast podział domów pomiędzy poszczególne komisariaty. Jeśli uzmysłowimy sobie położenie domów Raszyńska 58, Glogera 6, Grójecka 41 – przypisanych do komisariatu XXIII i domów przy Mochnackiego i Mianowskiego – przypisanych do komisariatu XI to dojdziemy do wniosku, że granica pomiędzy komisariatami byłaby karkołomna a wręcz niemożliwa do przeprowadzenia! Jak więc można wytłumaczyć takie a nie inne numery okręgów policyjnych na zestawionych tablicach? Tylko w jeden sposób. Nastąpiła zmiana granicy pomiędzy komisariatami a niektóre tablice nie odzwierciedlają dokonanej zmiany! 

Pod koniec panowania Rosjan w Warszawie miasto podzielone było na piętnaście obwodów policyjnych (cyrkułów). Dzisiejsza Ochota należała do dwóch cyrkułów: VI – Towarowego i XI – Mokotowskiego a granica przebiegała m.in. wzdłuż ulicy Raszyńskiej.

8 kwietnia 1916 w czasie okupacji niemieckiej generał-gubernator H. Beseler wydał zarządzenie, na mocy którego rozporządzeniem przyłączono do Warszawy znaczne obszary terenów podmiejskich (w tym Czyste, Ochotę i folwark Rakowiec). Powiększenie obszaru miasta pociągnęło za sobą zmianę struktury administracyjnej. Do 15-tu istniejących okręgów policyjnych dodano jedenaście nowych przy okazji zmieniając granice niektórych ze starych okręgów. Okręgi te nazwano Komisariatami. Jak to już wspomniałem na początku Ochota podzielona była pomiędzy trzy komisariaty (XI, XIV i XXIII). 

Pozostaje pytanie: jak przebiegała granica pomiędzy komisariatami XI i XXIII? 
Odpowiedź znajdujemy na planach z roku 1924 i 1928

Jak widać na powyższych planach, zarówno przed okresem zabudowy okolic placu Narutowicza jak i bezpośrednio po, granicą była ulica Grójecka. Tereny na wschód od tej ulicy należały do komisariatu XI natomiast na zachód do komisariatu XXIII. Niewielka zmiana przebiegu granic przed rokiem 1928 wynikała z wytyczenia ulicy Wawelskiej.

Prezentowane tablice numerowo-hipoteczne z ulic Mochnackiego i Mianowskiego powstały więc w okresie, gdy obowiązywał taki właśnie podział administracyjny. W początku lat 30 okolice pl. Narutowicza i to po obu stronach ul. Grójeckiej intensywnie się zabudowały, a sam plac stał się ważnym węzłem komunikacyjnym. Wydaje się, że granica komisariatów biegnąca przez sam środek tego obszaru rodziła problemy administracyjne i dlatego dokonano korekty jej przebiegu jak to pokazuje plan z roku 1938.

Granicę przesunięto na wschód do ulicy Raszyńskiej oraz włączono do komisariatu XXIII tereny po południowej stronie Wawelskiej na odcinku od Raszyńskiej do Grójeckiej. Ta ostatnia zmiana wiązała się m.in. z wybudowaniem na tym terenie Instytutu Radowego. Nie dziwi więc umieszczenie komisariatu XXIII na tablicach z ulic Grójeckiej, Glogera i Raszyńskiej. Po prostu umieszczone zostały na domach po zmianie przebiegu granicy komisariatów. Oczywiście dokładną datę tej zmiany można znaleźć w oficjalnych dokumentach jednak nie mając chwilowo do nich dostępu możemy pokusić się o ustalenie roku tej zmiany w przybliżeniu . Pomocna w tym będzie pisownia słowa „Komisariat” na prezentowanych tablicach. Jedynie tablice z Ładysława i Łęczyckiej mają to słowo pisane przez „i” pozostałe przez „j”. Znaczy to, że te ostatnie tablice powstały przed wprowadzeniem reformy pisowni Komitetu Ortograficznego Polskiej Aakademii Umiejętności w 1936 r. Dlatego też można domniemywać, że zmiana granicy nastąpiła najpóźniej w roku 1936. 

Rygor zamiany numeru komisariatu na tablicach nie był chyba zbyt surowy skoro stary numer dotrwał na niektórych z nich aż do dziś.

Zresztą nie tylko niektóre nasze tablice „nie zauważyły” zmiany komisariatu. W „Informatorze Policyjnym m. Warszawy na rok 1940” wydanym przed wrześniem 1939 roku przez Wydawnictwo Prawnicze mamy choćby takie kwiatki jak na obrazku poniżej.

Kolonia Lubeckiego, ulica Glogera i właściwy odcinek ulicy Filtrowej przypisane są do komisariatu 23 ale już ulice Akademicka i Mochnackiego do komisariatu 11. Takich pomyłek jest w tym informatorze więcej.

Opowiadał: Krzysztof Jaszczyński, kustosz www.muzeum.warszawa1939.pl
... lipiec 2006.